Menu

• Strona główna
• Zespół Centrum
  • Barbara Engelking
  • Aleksandra Bańkowska
  • Dariusz Libionka
  • Justyna Majewska
  • Agnieszka Haska
  • Marta Janczewska
  • Karolina Panz
  • Jakub Petelewicz
  • Alina Skibińska
  • Dagmara Swałtek-Niewińska
  • współpracownicy
    • Andrzej Żbikowski
  • profesor emeritus
    • Jacek Leociak
    • Małgorzata Melchior
• Badania
• Publikacje
  • wszystkie publikacje Centrum
  • projekty wydawnicze
  • jak kupić
• Linki
• Kontakt
• Archiwum
  • Wybór źródeł
  • Seminaria
    • seminarium
    • archiwum seminariów
  • Stypendia badawcze
    • Edycja 2014/2016
    • Edycja 2013
    • Edycja 2012
    • Edycja 2011
    • Edycja 2010
    • Edycja 2009
• Zagłada Żydów. Studia i Materiały
    pismo naukowe Centrum
• Dalej jest noc - »Nieudana KOREKTA OBRAZU«
• Wybór źródeł
• EHRI PL

Aktualności

Strategie przetrwania Żydów podczas okupacji w Generalnym Gubernatorstwie, 1942-1945. Studium wybranych powiatów

Projekt jest nowatorskim, międzynarodowym interdyscyplinarnym projektem badawczym z dziedziny kluczowej dla współczesnej humanistyki. Dotyczy zagadnień rzadko będących przedmiotem badań naukowych, częściej – niestety – wykorzystywanych w publicystyce, nierzadko w sposób uproszczony czy wręcz manipulacyjny. Jego realizacja otwiera pola źródłowe i interpretacyjne pozwalające na realizację długofalowej strategii badawczej zmierzającej do wyczerpującego i reprezentatywnego opisu badanych zjawisk. Da także podstawę do prowadzenia uogólnionych analiz i budowania dalszych, bardziej szczegółowych i wieloaspektowych badań. Znacząco poszerzy bazę źródłową tematu, służąc kolejnym badaczom za podstawę do kolejnych, istotnych prac badawczych.

Grupa polskich i zagranicznych uczonych planuje przeanalizować strategie przetrwania Żydów ukrywających się, od 1942 r., na terenie wybranych powiatów położonych na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Z dostępnej dokumentacji archiwalnej wybrane zostaną informacje zezwalające a identyfikację tak ukrywających się, jak i osób niosących im pomoc (względnie odmawiających im tej pomocy lub też występujących przeciwko nim). Następnie uzyskane dane jednostkowe zostaną połączone z interaktywną mapą zbudowaną w oparciu o system ARC-GIS, która umożliwi wizualizację problemu strategii przetrwania na poziomie wiosek, gmin oraz powiatów. Cały projekt zwieńczy seria publikacji (artykuły, monografie oraz wystąpienia konferencyjne), w języku angielskim i polskim, dotyczących wybranych terenów.

Projekt ma charakter nowatorski – jego celem naukowym jest szczegółowe zbadanie strategii przetrwania Żydów, którzy wiosną i latem 1942 roku uniknęli wywózek do obozów zagłady i zdecydowali się ukryć “po aryjskiej stronie”, wśród Polaków, na terenie kilku wiejskich powiatów w dystryktach Warszawskim, Radomskim, Krakowskim, Lubelskim oraz w Dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa [GG] jak również jednego powiatu z administracji wydzielonej okręgu Białystok. Choć stosunkowo wiele wiadomo o losach Żydów ukrywających się w miastach, o tyle losy i strategie przetrwania Żydów z terenów wiejskich GG pozostają w znacznym stopniu nieznane. Tymczasem nowe materiały archiwalne, które od kilku lat weszły w obieg naukowy, w sposób zasadniczy zmieniają nasze rozumienie losu Żydów ukrywających się od wiosny-lata 1942 r.

Nowatorstwo projektu polega nie tylko na wieloaspektowej analizie niezwykle szerokiego spectrum materiałów archiwalnych, ale również na niespotykanym dotąd oparciu o materiały kartograficzne i ich porównywaniu z materiałem historycznym, wynikami spisów demograficznych, preferencjami wyborczymi (z okresu przedwojennego), etc. Tego rodzaju analiza pozwoli opisać zagadnienie na poziomie mikro, bardzo szczegółowo i wieloaspektowo, stwarzając możliwości dalszych, pogłębionych badań.

Publikacja podsumowująca projekt

Wiosną 2018 roku ukaże się zbiorowy tom pod tytułem "Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski" pod redakcją prof. Barbary Engelking i prof. Jana Grabowskiego.

Będzie on owocem kilkuletniej pracy zespołu badaczy skupionych wokół działającego przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Tom składa się z dziewięciu rozdziałów, z których każdy dotyczy innego powiatu;  w porządku alfabetycznym są to: Bielsk Podlaski, Biłgoraj, Bochnia, Dębica, Łuków, Miechów, Nowy Targ, Węgrów i Złoczów. W 1942 r., w przededniu przededniu akcji “Reinhardt”  na obszarze wszystkich badanych powiatów Żydzi stanowili od 5 do 10% ogółu ludności. Celem naszej pracy było prześledzenie – w miarę możliwości jak najbardziej szczegółowo – losów Żydów zamieszkałych na terenie każdego z tych powiatów w latach 1939–1945, szczególnie zaś interesował nas okres akcji likwidacyjnych (1942–1943) oraz czas ukrywania się, który trwał aż do wyzwolenia.

*   *   *

Jedną z najważniejszych konkluzji podsumowujących kilka lat naszych wspólnych badań jest bogactwo obserwacji dotyczących stopnia przedsiębiorczości, własnej inicjatywy Żydów w obliczu nadciągającej – i trwającej – Zagłady. Uderzają determinacja, mobilność, odwaga, z jaką ofiary podjęły walkę o życie własne oraz najbliższych. Nasze obserwacje – ujęte razem i zarysowane w skali całego okupowanego kraju – zadają kłam stwierdzeniom o rzekomej bierności ofiar, o „Żydach prowadzonych na śmierć jak owce na rzeź”.
Nasze badania wskazują na niezwykłą różnorodność strategii przetrwania Żydów ukrywających się po aryjskiej stronie. Niektórzy znaleźli schronienie pod dachem sąsiadów Polaków, inni  oparli swą strategię przeżycia na siatce niemieckich obozów pracy, lub – jeśli pozwalały na to warunki topograficzne – zdecydowali się na egzystencję w lesie, w pewnych wypadkach walcząc o życie w bunkrach, a w innych próbując przetrwać w oddziałach partyzanckich. Tam, gdzie było to możliwe, powstawały siatki przerzutu za granicę, zwłaszcza na Słowację i Węgry.

We wszystkich zbadanych przez nas powiatach najwięcej Żydów szukało pomocy nie w miasteczkach, ale w pobliskich wsiach – w domach swoich sąsiadów. Możliwość przetrwania w ogromnym stopniu zależała od chęci pomocy tychże sąsiadów - chrześcijan, od tego, czy byli w stanie przełamać strach wobec zagrożenia, jakie stanowili dla wspólnoty wiejskiej ukrywający się Żydzi. Nie sprzyjały temu obowiązujące normy grupowe, obecny wszędzie antysemityzm ani mechanizmy konformizmu społecznego. Tym bardziej podziwiać należy tych, którzy potrafili przeciwstawić się nie tylko niemieckim przepisom prawnym, lecz także pisanym i niepisanym regułom życia grupowego.

Wymowa liczb jest nieubłagana: dwóch spośród każdych trzech Żydów poszukujących ratunku – zginęło. Zamieszczone w tomach opracowania dostarczają dowodów wskazujących na znaczną – i większą, aniżeli się to dotychczas wydawało – skalę uczestnictwa Polaków w wyniszczeniu żydowskich współobywateli.

Projekt jest realizowany dzięki wspierciu finansowemu:

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014-2017

1

2

3

4

Drukuj artykuł

Poleć artykuł