Centrum Badań nad Zagładą Żydów

Żydzi w walce z Niemcami 1939-1945 | Jews Against Nazi Germany 1939-1945
Natalia Aleksiun, Anna Bikont, Barbara Engelking, Yoav Gelber, Andrea Löw, Deborah Dash Moore, Krzysztof Persak, Jacek Pietrzak, Renée Poznanski, Marian Turski, Laurence Weinbaum, Michał Wójcik, Andrei Zamoiski, Arkadi Zeltser (Arkadij Zelcer)
red. Krzysztof Persak

Podczas drugiej wojny światowej w szeregach alianckich walczyło niemal milion żołnierzy Żydów. W okupowanych przez Niemcy krajach Europy Żydzi stawiali opór zbrojny – do jego najbardziej bohaterskich aktów należą powstania w gettach i nazistowskich obozach zagłady. Wielu Żydów uczestniczyło w walce konspiracyjnej, zwłaszcza francuskiej Résistance oraz partyzantce sowieckiej. Nie mniej ważne, a jednocześnie wymagające heroizmu, były różne przejawy podejmowanego przez Żydów zorganizowanego i indywidualnego oporu cywilnego. Świadczyły o ich odwadze, determinacji i sprawczości w obliczu śmiertelnego zagrożenia. Przedstawiając różne, czasem mało znane, formy wkładu Żydów w walkę z Niemcami i ich oporu wobec nazistowskiej polityki zagłady, niniejsza książka zaprzecza wciąż pokutującemu stereotypowi żydowskiej bierności. ...

Bieżący numer naszego rocznika jest poświęcony szeroko pojętej problematyce ucieczek przed Zagładą. Haniebny atak rządzonej przez Władimira Putina Rosji na Ukrainę i jej mieszkańców uczynił tę kwestę dramatycznie aktualną. Od początku wojny rozpoczętej 24 lutego 2022 r. granice Polski przekraczały setki tysięcy uchodźców z terenów okupowanych i zagrożonych przez bezprecedensowy w XXI w. w Europie terror ze strony agresorów.

Wybranie ucieczek jako najważniejszej tematyki tomu zostało podyktowane nie bieżącym kontekstem (agresji rosyjskiej nie mogliśmy przewidzieć, projektując ten numer), lecz wagą tego zagadnienia, prowokującego do stawiania rozmaitych pytań badawczych. Dotyczą one na przykład sposobów i możliwości szacowania ogólnej liczby uciekinierów z gett i szans ich przetrwania.

Znowu mieliśmy iluzję, że żyjemy …
Dzienniki i pamiętniki z Galicji Wschodniej
Binder Elza (Eliszewa), Urman Jerzy Feliks, Strassler Szymon, Wagner Rózia
oprac. Aleksandra Bańkowska

W czterech dziennikach i pamiętnikach publikowanych w tym tomie czytelnik znajdzie zapisy różnych doświadczeń Żydów w dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa.

Autorami są ludzie młodzi i bardzo młodzi: gdy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka, Rózi a Wagner miała 26 lat, Elza Binder i Szymon Strassler po 21, a Jerzy Urman – 9. Autorzy byli świadkami i ofiarami pogromów, żyli w żałobie po stracie bliskich w pierwszych masowych egzekucjach, walczyli o przetrwanie w gettach i kryjówkach ...

Pamiętnik Kalmana Rotger ber a (Karola Rotgebera, ur. 1887), pisany od 2 kwietnia do 12 czerwca 1943 r. w ukryciu na warszawskiej Pradze, jest jednym z najoryginalniejszych świadectw Zagłady. Tekst ten jest z jednej strony – jak w wielu innych przypadkach – wynikiem chęci udokumentowania własnych przeżyć, w tym śmierci jedynego syna. Ale Rotgerber nie jest jedynie kronikarzem wypadków, które notuje „drżącą ręką przy huku armat”. Tego, czego był świadkiem, nie da się zrozumieć ani w ramach jednostkowego doświadczenia, ani w porządku historii, wpisuje więc świat getta w rzeczywistość transcendentną, kosmiczne zmagania dobra ze złem, a jego pamiętnik staje się swoistą skargą kierowaną do Boga.

„Ociężale posuwa się ręka trzymająca pióro. Smutek bezbrzeżny ogarnął całą istotę. Choć słońce jasno świeci, nie widać jakoś jasnego jutra. Swobodne ptaszęta wesoło świerkają, przeskakując i przelatując z miejsca na miejsce. W ich żywiole, w powietrzu wolno im wszystko. Toteż radują się, chwaląc Wiekuistego ...

Tematem przewodnim nowego tomu czasopisma „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” są kicz holokaustowy i nadużycia w przedstawianiu Zagłady. W debacie zabrali głos uczeni reprezentujący różne dziedziny nauki i ukazujący problem z wielu perspektyw. W tomie znalazły się między innymi teksty analizujące obraz Zagłady w grach komputerowych i mediach społecznościowych, a także w literaturze pięknej.

Odrębny blok materiałów dotyczy twórczości Artura Żmijewskiego i jego filmu Berek, który stał się przedmiotem gorących dyskusji i został uwikłany w gry polityczne. Na łamach „Zagłady Żydów” po raz pierwszy prezentujemy unikatową kolekcję zdjęć zrobionych podczas realizacji Berka.

Poza tematem przewodnim numer zawiera między innymi nowy głos w dyskusji o postawach policji granatowej wobec Żydów, wyniki badań na temat powojennego plądrowania terenu obozu zagłady w Treblince oraz artykuł o losach Romów i Sinti przesiedlonych do łódzkiego getta.

Aryjskiego Żyda wspomnienia, łzy i myśli
Zapiski z okupacyjnej Warszawy
Sewek Okonowski
oprac. Marta Janczewska

„Są tylko cztery ściany i okno, do którego zbliżyć się nie wolno, i ja, i mój ból, ja i moje cierpienie, ja i sieroctwo moje. I sączy się kropelkami żrącego serca jadu przekorny, wrogi czas. Tężeją w miejscu dni, w napięciu rozpaczliwego wyczekiwania. Spędzam tygodnie, leżąc na tapczanie jak porzucony i zapomniany łachman, histerycznie rozedrgany kłębek nerwów” – napisał w swoim dzienniku ukrywający się po aryjskiej stronie Sewek Okonowski.

Autor, w dramatyczny sposób rozdzielony ze swoją rodziną w czasie powstania w warszawskim getcie, odkrywa przed czytelnikiem świat psychiczny jednostki pochłoniętej przez ból i tęsknotę za najbliższymi, dręczonej wyrzutami sumienia. Nieustanne falowanie zwątpienia i nadziei na spotkanie z najbliższymi, zwłaszcza z ukochaną żoną Hadasą, przenika tekst z niezwykłą siłą. ...

NIE WIEMY CO PRZYNIESIE NAM KOLEJNA GODZINA ...
Dziennik pisany w ukryciu w latach 1943-1944
Moszek Baum
oprac. Barbara Engelking, tłum. z jidysz Monika Polit
współpraca w przekładzie Jowita Pańczyk, Zofia Zięba, Jakub Zygmunt

„Teraz, kiedy w gorące letnie dni słońce pali dojrzałe już do zżęcia zboże, teraz, kiedy człowiek rwie się ku życiu […], siedzimy na gorącym strychu obory, wdychając odór krowy, prosięcia i kilku królików. […] zastanawiamy się, jak to się stało, że z tak wielkiej rodziny, jaką byliśmy, nikt się nie uratował poza jednym tylko Bejniszem, który cztery lata przed wojną […] wyjechał do Brazylii. No i nasza trójka, która stoi tutaj, na strychu, miotając się między śmiercią a życiem. Stoimy i nie wiemy, co przyniesie nam kolejna godzina. Prawdą jest, że już odechciewało nam się żyć, bo straciliśmy wszystko, dla czego warto byłoby to ciągnąć, ale jest jedna rzecz, która nas jeszcze trzyma. Chcemy się zobaczyć z moim szwagrem, Bejniszem […], i opowiedzieć mu o losie jego rodziców i sióstr oraz o losie narodu żydowskiego”

Moszek Meir Baum pisał swoje wspomnienia w ukryciu na strychu w podkieleckiej wsi. Razem z bratem, dwoma szwagrami i kuzynem krążyli między kryjówkami, rozdzielając się i ponownie schodząc, unikając ciekawskich sąsiadów i stanowiących zagrożenie partyzantów. Każdy z nich stracił rodzinę, trzech pozostawiono do pracy na miejscu po likwidacji kieleckiego getta; dwóch uciekło z obozu zgłady w Treblince, a ich opowieści stanowią jedną z najbardziej wstrząsających partii książki. W rodzinie Baumów było ośmioro dzieci, większość miała już małżonków i potomstwo; z dziesięciorga dzieci Bekermanów najstarszy syn wyjechał przed wojną do Brazylii, pozostali – wraz z rodzinami – zginęli w Treblince. Wojnę w ukryciu przeżyło pięciu mężczyzn: Moszek Meir i Judel, jego brat bliźniak, dwóch braci Bekermanów: Judel i Dawid, oraz ich kuzyn Mosze Porzycki. ...

Najnowszy numer rocznika to ponad osiemset stron pionierskich studiów, materiałów, omówień i opracowań nieznanych tekstów źródłowych.

Tematem przewodnim 16. numeru rocznika jest 75. rocznica likwidacji likwidacji getta łódzkiego. Publikujemy m.in wspomnienia Mariana Turskiego, studium Andrzeja Czyżewskiego o polityce historycznej władź PRL dot. getta, artykuł Ewy Wiatr o grupach młodzieżowych na Marysinie, tekst Irminy Gadowskiej o malarzach. Adriana Bryk przedstawia historią poczty, a Krystyna Radziszewska opisuje losy Żydów europejskich deportowanych do getta, Andrzej Grzegorczyk omawia organizację pierwszej fali deportacji z getta Jacek Walicki porównuje funkcjonujące w gettach archiwów a Sylweriusz Królak analizuje opisy spacerów po obu gettach. Publikujemy też dziennik z getta Viktora Hahna i relację Mordechaja Żurawskiego.

Numer opublikowany wspólnie z Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego. Do zespołu redakcyjnego gościnnie dołączyli dr Ewa Wiatr oraz dr Adam Sitarek ....

PISZĄCY TE SŁOWA JEST PRACOWNIKIEM
GETTOWEJ INSTYTUCJI ...
„Z dziennika” i inne pisma z łódzkiego getta
Józef Zelkowicz
tłum. z jidysz, oprac i wstępem opatrzyła Monika Polit

„«Protekcja» – tak to się nazywa w getcie. «Protekcją» są w kuchni wszyscy, począwszy od kierownika i gospodyni, skończywszy na obierającej kartofle i woźnym. Skinienie głowy któregoś z nich w kierunku «pani wydzielaczki» jest bezcenne… Każdy taki znak gwarantuje, że miskę protegowanego konsumenta wypełni większa i nieco gęstsza porcja zupy […]"
Józef Zelkowicz

Przedwojenny dziennikarz i folklorysta Józef Zelkowicz (1898–1944), zatrudniony w Wydziale Archiwum Przełożonego Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie, przez cztery lata wraz z kilkoma innymi ludźmi pióra sporządzał propagandowy „Biuletyn Kroniki Codziennej” ...

CZYTAJĄC GAZETĘ NIEMIECKĄ ...
Dziennik pisany w ukryciu w Warszawie w latach 1943–1944
Jakub Hochberg
oprac i wstępem opatrzyła Barbara Engelking

„I tak człowiek pisze, ażeby się nie przykrzyło. A co robić z nudów, żadnego zajęcia nie mam. […] Strasznie się przykrzy, oczekuje jakiegoś zbawienia. Dla mnie brak jest wolności i pozbyć się tych wstrętnych łobuzów hitlerowskich, to bym się już nikogo nie bał. Nikt by nie pokazywał palcem: „patrz, a tu jeszcze się znajduje Żyd”. […]

Jakub Hochberg (ur. 1904), robotnik z warszawskiej Pragi, ukrywał się od maja 1943 r. u swojej ukochanej, Polki, Julii Rogozińskiej. Nie wychodził z pokoju. Kapało tam z dachu, w suficie była dziura, w oknach brakowało szyb – zasłonięto je tekturą. Spał na łóżku polowym, marzł, chorował, wyglądał przez szpary na podwórze, nudził się, czytał gazety i pisał. W jego zapiskach znajdziemy wiele interesujących refleksji, analiz stanów emocjonalnych, obserwacji ludzkich zachowań. Nie mniej ciekawe są – często przywoływane w postaci plotek – informacje o tym, co dzieje się w okupowanej Warszawie ...

Najnowszy numer rocznika to ponad osiemset stron pionierskich studiów, materiałów, omówień i opracowań nieznanych tekstów źródłowych.

Studia i opracowania źródłowe z oddawanego do rąk czytelników 15 numeru rocznika prezentują przede wszystkim sylwetki myślicieli religijnych, rabinów, a także po prostu wierzących Żydów działających w czasie wojny oraz ich pisma: komentowane i poddawane interpretacji. Havi Dreifuss z Yad Vashem przybliża postać „nieznanego przywódcy nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady” – Matysa Gelmana. O słynnych kazaniach rabina Kalonimusa Kalmana Szapiry wygłaszanych w warszawskim getcie pisze Daniel Reiser. Barbara Krawcowicz przedstawia wątki teodycei w wojennych kazaniach bratysławskiego rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera. Adam Kopciowski odnajduje problematykę Boga i Zagłady w listach rabina Hersza Majlecha Talmuda z lubelskiego getta. List rabina Jakuba Szulmana z Grabowa analizuje Adam Sitarek. Sprawa jest pasjonująca, ponieważ wiele wskazuje na to, że list mógł być pierwszą zorganizowaną próbą ostrzeżenia Żydów uwięzionych w gettach w rejencji łódzkiej przed nadciągającą Zagładą ....

ZAGŁADA ŻYDÓW. STUDIA i MATERIAŁY nr. 14 R. 2018
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN

Najnowszy numer rocznika to osiemset stron pionierskich studiów, materiałów, omówień i opracowań nieznanych tekstów źródłowych. Przynosi m.in. tekst prof. Jehudy Bauera, jednego z największych historyków Zagłady, napisany specjalnie dla naszego pisma z okazji 75. rocznicy powstania w getcie warszawskim. W numerze znalazły się studia poświęcone zwalczaniu szmalcownictwa (Dariusz Libionka), akcji pomocy Żydom prowadzonej przez PPR (Barbara Engelking), polskich artystach - świadkach Zagłady (Luiza Nader), powojennej przemocy antyżydowskiej (Adam Kopciowski) czy prawnym i archeologiczno-kryminalistycznym aspektom niedokończonej ekshumacji w Jedwabnym (Krzysztof Persak).

Niezwykły jest biograficzny szkic Krzysztofa Czubaszka, który odkrył tożsamości polskiego świadka Stanisława Żemisa, autora wstrząsającej relacji z likwidacji getta w Łukowie. Jego losy pozostawały dotychczas nieznane. Obecną politykę historyczną i administrowanie pamięcią o Zagładzie komentuje Maciej Janowskie Andrzej Leder, a Stanisław Obirek zastanawia się nad postacią Jana Tomasza Grossa .... ...

DALEJ JEST NOC. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski
Barbara Engelking, Tomasz Frydel, Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Dagmara Swałtek-Niewińska, Karolina Panz, Alina Skibińska, Jean-Charles Szurek, Anna Zapalec
red. i wstęp Barbara Engelking, Jan Grabowski

Jedną z najważniejszych konkluzji wynikających z kilku lat badań „żydowskich strategii przetrwania” jest bogactwo obserwacji dotyczących stopnia przedsiębiorczości, własnej inicjatywy Żydów w obliczu Zagłady. Uderzają determinacja, mobilność, odwaga, z jaką ofiary podjęły walkę o życie własne oraz najbliższych. Z chwilą rozpoczęcia akcji likwidacyjnych, kiedy mało kto mógł żywić nadal jakiekolwiek złudzenia co do ostatecznych celów polityki niemieckiej, Żydzi zintensyfikowali desperacką walkę o przetrwanie ....

„Spala mnie pragnienie jak najszybszego spisania tych wszystkich zdarzeń, których byłem świadkiem w latach wojny, zwłaszcza w ostatnim półroczu. Ogarnia mnie lęk na myśl, że niebezpieczeństwo, które mi zewsząd zagraża, przeszkodzi wykończeniu tej pracy. Nie po raz pierwszy, powodowany tymi pragnieniami, chwytam za pióro. Praca moja, jak dotychczas, to istne przędziwo Penelopy: nie zdążę wykończyć jakiegoś fragmentu, a już losy miotające mną niszczą rękopis. […] odczuwam potrzebę usprawiedliwienia się z tego, że zamiast łomu czy siekiery trzymam teraz w dłoni pióro i że żyję, żyję tu, nie leżę zaś w okopach nierównej walki, czy wprost w jednej ze zbiorowych mogił Żydów warszawskich.” – pisał autor, warszawski adwokat Stanisław Adler, po swojej ucieczce z getta. Wcześniej pracował w jednej z najważniejszych gettowych instytucji: Żydowskiej Służbie Porządkowej (policji żydowskiej) jako jej wysoki funkcjonariusz ...

Najnowszy numer rocznika to niemal dziewięćset stron pionierskich studiów, materiałów, omówień i opracowań nieznanych tekstów źródłowych. Wątkami przewodnimi numeru są dwie rocznice.

Pierwsza z nich to 75 rocznica akcji „Reinhardt” czyli eksterminacji Żydów na ziemiach polskich, druga zaś – 70-lecie powstania Żydowskiego Instytutu Historycznego. Tematom tym poświęcono szereg tekstów, które – jak artykuły dotyczące struktur Żydowskiej Samopomocy Społecznej czy badań nad Zagładą prowadzonych w ŻIH w okresie stalinowskim – przedstawiają nieznane szerzej nowe ustalenia historyków.

Numer uzupełniają teksty dotyczące m.in. roli formacji pomocniczych w Zagładzie w Galicji Wschodniej i na Litwie czy wyników prowadzonych od lat 70. pionierskich badań etnograficznych nad pamięcią, Znalazły się tu również recenzje najnowszych publikacji oraz komentarze do bieżących wydarzeń. ...

TYLEŚMY JUŻ PRZESZLI ...
Dziennik pisany w bunkrze (Żółkiew 1942-1944)
Crlara Kramer

"Co raz więcej mam nadziei, że Pan Bóg nam dopomoże. Ale wieść, którą p. Beck przyniósł dziś z miasta, zaciemniła nam komunikat. Znaleźli gdzieś 3 Żydów i zastrzelili ich. Ach, jaka to tragedia ginąć teraz, kiedy sytuacja polityczna jest taka dobra i wyzwolenie bliskie.
[11 września]”.
Fragment zapisków Clary Kramer

Clara Kramer urodziła się w 1927 r. w Żółkwi jako Klara Schwarz. Była pierwszym dzieckiem Salki z domu Reitzfeld (1904–1959) i Meira (Majera) Schwarza (1886– 1959); w 1928 r. na świat przyszła jej młodsza siostra, Mania. Rodzina mieszkała w mieście od zawsze. Dziadek ze strony matki Szymon Reitzfeld (zm. 1941) był wraz z mieszkającymi w sąsiedztwie rodzinami Patrontaschów i Mehlmanów właścicielem tłoczni oleju, zwanej potocznie olejarnią, którą zarządzał Meir Schwarz. Historii życia autorki dziennika nie sposób opisać inaczej, jak na tle historii jej miasta rodzinnego i jego społeczności żydowskiej. ...

Tadeusz Obremski (ur. 1900) przed wojną był współwłaścicielem doskonale znanej ówczesnym warszawiakom firmy obuwniczej H. Obremski i S-wie. Jego notatki z okresu okupacji, pisane podczas ukrywania się po tzw. aryjskiej stronie, to dokument szczególny, przekazany rodzinie po wojnie przez ukrywającego ich Polaka – autor, jego żona i córka zginęli w niewyjaśnionych okolicznościach w czerwcu 1944 r. Obremski opisuje doświadczenia swoje oraz całej rodziny w getcie i poza nim okiem przedsiębiorcy, któremu wojna przerwała pasmo sukcesów zawodowych.

Wśród zatrutych noży to jednak przede wszystkim emocjonalny zapis – można go nazwać dziennikiem narastającej rozpaczy – będący jednym z najpełniejszych obrazów doświadczenia Żydów po aryjskiej stronie. Pokazuje w pełni zarówno codzienność i relacje między ukrywającymi a ukrywanymi, jak i to, do jakiego stopnia przechowywanie Żydów w Warszawie było intratnym przedsięwzięciem finansowym.

PO WOJNIE, Z POMOCĄ BOŻĄ, JUŻ NIEBAWEM …
Pisma Kopla i Mirki Piżyców o życiu w getcie i okupowanej Warszawie

„Za mną idzie młoda kobieta. Na plecach nosi tłumok. Niemiec z szatańskim uśmiechem podchodzi do niej, podnosi pejcz i wali w plecak. Rozlega się straszny krzyk ukrytego dziecka. Niemiec wyrywa kobiecie maleństwo i ciska je wraz z tłumokiem pod ścianę. Nieszczęsna chce iść za dzieckiem. Oprawca zatacza się wprost ze śmiechu, bawi go to. Uderzeniem kolby wpycha siną z rozpaczy kobietę z powrotem do szeregu”.
Mirka Piżyc

Na książkę składają się pisma ojca i córki: Kopla i Mirki Piżyców, którzy sporządzali swoje notatki po ucieczce z warszawskiego getta, w ukryciu po stronie aryjskiej. Kopel był syjonistą, działaczem społecznym, w getcie współorganizował szkolnictwo hebrajskie i chór dziecięcy. Mirka tuż przed wojną zdała maturę, marzyła o medycynie, a w getcie pracowała w domu dziecka. ...

ZAGŁADA ŻYDÓW. STUDIA i MATERIAŁY nr. 12 R. 2016
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN

Wspólnym mianownikiem wielu publikwanych artykułów jest kontekst europejski. Zamieszczone teksty dotyczą m.in. zaangażowania francuskiego Kościoła w ukrywanie dzieci żydowskich (Eliot Nidam Orvieto), akcję wysyłania ich do Anglii (Anna M. Rosner), działania Sonderdienst w Genrelanym Gubernatoriskie (Peter Black), a także o postrzegania Żydów przez niemieckich cywilów zatrudnionych w aparacie okupacyjnym (Stephan Lehnstaedt).

Szczególnie polecamy artykuł Marty Janczewskiej, która analizując raport Jürgena Stroopa, interpretuje niemiecki język urzędowy opisujący żydowską śmierć.

Przybliżamy sylwetki postacie historyczne: „Frankensteina”, sadystycznego policjanta z getta warszawskiego (Jan H. Issinger), antykwariuszy Gutnajerów (Nawojka Cieślińska-Lobkowicz) oraz działacza politycznego, Eleazara Grünbauma (Jacek Dehnel). ...

SNY CHOCIAŻ MAMY WSPANIAŁE ...
Okupacyjne dzienniki Żydów z okolic Mińska Mazowieckiego

Na książkę składają się cztery dzienniki, napisane przez dwóch mężczyzn i dwie kobiety z okolic Mińska Mazowieckiego. Łączy ich nie tylko pochodzenie z tej samej okolicy, wychowanie w religijnych domach i przywiązanie do tradycji – należą także do młodego pokolenia Żydów, pierwszego wychowanego w niepodległej Polsce, świadomego zarówno swojej żydowskości, jak i swoich praw obywatelskich. Kształcili się w polskich szkołach, angażowali się w działalność żydowskich organizacji młodzieżowych, byli świadomi narastającego w Polsce antysemityzmu, być może myśleli o emigracji. Mieli jednak liczne rodzeństwo, rodziców potrzebujących pomocy, byli związani ze swoim miasteczkiem, z żydowskim dziedzictwem i kulturą.

Po wybuchu wojny i wkroczeniu Niemców Brandla, Chaja, Adam i Eli podzielili los wszystkich polskich Żydów – prześladowania, poniżenia, upokorzenia, następnie opaski, prace przymusowe, w końcu getta. W czasie wysiedlenia ukryli się lub uciekli z gett. W kryjówkach pisali swoje dzienniki …

SZCZĘŚCIE JEST POSIADAĆ DOM POD ZIEMIĄ ...
Losy kobiet ocalałych z Zagłady w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej

Na książkę składają się trzy teksty, napisane przez trzy niezwykłe kobiety, którym przyszło żyć w strasznych czasach. Chaja Rosenblatt i Rywka Schenker urodziły się na początku lat dwudziestych i w wojnę weszły jako młode, lecz już dorosłe kobiety, Melania Weissenberg natomiast była od nich znacznie młodsza – w 1939 r. miała zaledwie dziewięć lat. Chaja i Rywka spisały własne wspomnienia wkrótce po wojnie, a Melania prowadziła swój dzienniczek na bieżąco, od wiosny 1942 aż do wyzwolenia w styczniu 1945 r. Melania pochodziła z Krakowa, a Rywka i Chaja – z małego małopolskiego sztetla. Rodziny Rywki i Chai były głęboko religijne, Melania zaś dorastała w domu stosunkowo dobrze zasymilowanym. Mimo różnicy wieku i odmiennych typów narracji trzy prezentowane teksty łączą się i uzupełniają na wiele sposobów oraz na wielu płaszczyznach.

Przede wszystkim losy Chai, Rywki i Melanii spięli wspólną klamrą Niemcy, którzy skazali je – wraz z resztą polskich Żydów – na śmierć. Łączyła je też geografia – w momencie gdy rozpoczęto likwidację skupisk żydowskich na terenie Generalnej Guberni, wszystkie trzy znalazły się w getcie w Dąbrowie Tarnowskiej, małym miasteczku położonym kilkanaście kilometrów na północ od Tarnowa. W obliczu nadciągającej Zagłady każda z nich obrała inną strategię przetrwania…

ZAGŁADA ŻYDÓW. STUDIA i MATERIAŁY nr. 11 R. 2015
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN

We wstępie redakcja zwraca uwagę na niebezpieczeństwo wynikające z coraz śmielej artykułowanych zapowiedzi radykalnych działań w obszarze tzw. polityki historycznej, a zwłaszcza zagrożenia dla prowadzenia badań naukowych oraz groźbę instrumentalizowania problematyki Holokaustu.

Spośród tekstów zamieszczonych w dziale „Studia” na szczególną uwagę zasługuje artykuł Karoliny Panz poświęcony fenomenowi powojennej przemocy na Podhalu. Autorka analizuje przebieg i mechanizm tych zbrodni, lecz przede wszystkim przypomina ich ofiary. Kolejne opracowania dotyczą szerokiego pojętej problematyki pomocy i ratowania: ewakuacji dzieci żydowskich z terenu ZSRR do Palestyny w latach 1942–1943, warunków przetrwania w okupowanej Belgii, Holandii i Francji, pomocy Żydom na terenie Vichy, paradoksów związanych z ukrywaniem Żydów w Warszawie. Dział ten uzupełnia studium o holenderskim naziście prowadzącym zorganizowaną grabież dzieł sztuki. ...

Szraga Fajwel Bielawski
OSTATNI ŻYD Z WĘGROWA.
Wspomnienia ocalałego z Zagłady w Polsce
prac. i wstep Jan Grabowski
Warszawa 2015

Książka Szragi Fajwela Bielawskiego to niezwykle osobisty opis zagłady Żydów Węgrowa - małego miasteczka położonego na granicy Podlasia i Mazowsza, niecałe 80 km od Warszawy. Autor, właściciel małego sklepiku, od pierwszych dni okupacji staje się świadkiem oraz ofiarą narastającej fali hitlerowskiego terroru. W sposób wstrząsający opisuje gehennę Żydów swojej miejscowości oraz narastający dystans oraz wrogość polskich sąsiadów. We wrześniu 1942 r., podczas niezwykle brutalnej pacyfikacji getta, w której (obok Niemców i Ukraińców) bierze też udział polska policja “granatowa”, ochotnicza straż pożarna oraz tak zwani “gapie”, Bielawski zaczyna się ukrywać. ...

Mietek Pachter
UMIERAĆ TEŻ TRZEBA UMIEĆ ...
oprac. i wstęp Barbara Engelking

„Bierzemy, powiedzmy, narzędzia stolarskie od pierwszego lepszego fachowca i idziemy na wachę. Dochodzimy do niemca i mówimy, że zostaliśmy przysłani z gminy żydowskiej i mamy mu zrobić szafę lub coś innego w budzie – czy by nie chciał być tak łaskawy i wejść z nami do budki, pokazać nam, co mamy zrobić i w jakim stylu itp. Gdy dodaliśmy jeszcze kilka pochlebnych słów dla niego, zachęcając go tym, ten bez namysłu wchodził do budki.”
fragment wspomnień autora

Wspomnienia Mietka Pachtera to niecodzienny dokument. Autor urodził się w Warszawie w 1923 r., w kochającej się żydowskiej rodzinie. W getcie pracował przy rozbiórce domów i jednocześnie zajmował się szmuglem, by wyżywić najbliższych. Po wywiezieniu młodszego brata i rodziców do Treblinki w styczniu 1943 r. przeżył ze starszym bratem Wilkiem powstanie w getcie, następnie zaś wywózkę do Treblinki i Majdanka, skąd przeniesiono ich do obozu HASAG w Skarżysku, a potem w Częstochowie, gdzie doczekali wyzwolenia. . ...

SZANOWNY PANIE GISTAPO.
Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach, 1940-1941
Barbara Engelking
Warszawa 2014, wznowienie

W zespole "Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des SD fur den Distrikt Warschau" w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie znajduje się teczka zawierająca dwieście pięćdziesiąt pięć anonimowych donosów do władz niemieckich 1940-1941. Teczka ta, jeszcze nieuporządkowana, została przekazana do Instytutu Pamięci Narodowej z byłego Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Donosy zgromadzone w brązowej, tekturowej, zawiązanej na teczce - to bez wątpienia oryginały z czasów okupacji. Sygnowane są podwójną numeracją (granatowym i czerwonym kopiowym ołówkiem), ułożone według numeracji oznaczonej na czerwono i w miarę chronologicznie ...

ZAGŁADA ŻYDÓW. STUDIA i MATERIAŁY nr. 10 R. 2014 t. I-II
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN

Oddajemy do rąk Czytelników jubileuszowy, dziesiąty, numer naszego rocznika. Dziesięć lat to cezura, która nakłada na redakcję obowiązek częściowego choćby podsumowania efektów dotychczasowej pracy, dokonania bilansu tego, co udało się osiągnąć, oraz tego, czego osiągnąć się nie udało. Pierwszy numer (ze zwężoną, stanowczo zbyt drobną czcionką) ukazał się w 2005 r. Był realizacją pomysłu, który narodził się spontanicznie w Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Chcieliśmy stworzyć forum integracji i wymiany poglądów dla rozproszonych i reprezentujących różne dziedziny nauki badaczy Zagłady, zwłaszcza młodych, inicjować nowe badania na podstawie coraz szerzej dostępnej bazy źródłowej, komentować debaty publiczne wokół złożonych kwestii polsko-żydowskich. Uznaliśmy, że w kraju najbardziej doświadczonym przez Zagładę konieczne jest powstanie cyklicznego wydawnictwa naukowego zajmującego się tym tematem. Uznaliśmy też, że podstawowymi wyznacznikami naszej pracy będą niezależność, profesjonalizm i nieuleganie politycznym koniunkturom ...

KLUCZE I KASA.
O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939-1950
red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka

W napisanym po 1945 r. eseju poświęconym krótko- i długofalowym efektom okupacji niemieckiej w Polsce Kazimierz Wyka odnotował następujące spostrzeżenie: "Na Niemców wina i zbrodnia, dla nas klucze i kasa". Stanowi ono punkt wyjścia rozważań zawartych w tym tomie. W skład książki wchodzi dwanaście studiów omawiających różne aspekty rabunku mienia żydowskiego podczas okupacji i w pierwszych latach po wojnie ...

Aaron Elster
OCALONY Z ZAGŁADY.
Wspomnienia chłopca z Sokołowa Podlaskiego
z angielskiego przełożyła Elżbieta Olender-Dmowska

„Słyszę płacz i krzyki. Wszystkich ogarnia straszliwe przerażenie. Dorośli gorączkowo przepychają dzieci i starców przez prostokątny otwór ukryty za zbitą z desek ścianką, która ma wyglądać tak, jakby nic za nią nie było. Wewnątrz widzę drabinę, po której wszyscy naraz usiłują zejść do kryjówki. Matki łapią dzieci na ręce, kiedy trzydzieści albo i więcej osób próbuje wcisnąć się do pomieszczenia wielkości małego pokoju. Gdy wszyscy są już w kryjówce, jakiś mężczyzna chwyta drabinę i odkłada ją na ziemię. Dygoc�

Publikacje