Menu

• Strona główna
• Zespół Centrum
  • Aleksandra Bańkowska
  • Barbara Engelking
  • Jacek Leociak
  • Dariusz Libionka
  • Justyna Majewska
  • Agnieszka Haska
  • Marta Janczewska
  • Karolina Panz
  • Jakub Petelewicz
  • Alina Skibińska
  • Dagmara Swałtek-Niewińska
  • współpracownicy
    • Andrzej Ĺťbikowski
  • profesor emeritus
    • Małgorzata Melchior
• Badania
• Publikacje
  • wszystkie publikacje Centrum
  • projekty wydawnicze
  • jak kupić
• Linki
• Kontakt
• Archiwum
  • WybĂłr ĹşrĂłdeł
  • Seminaria
    • seminarium
    • archiwum seminariĂłw
  • Stypendia badawcze
    • Edycja 2014/2016
    • Edycja 2013
    • Edycja 2012
    • Edycja 2011
    • Edycja 2010
    • Edycja 2009
• Zagłada ĹťydĂłw. Studia i Materiały
    pismo naukowe Centrum
• Dalej jest noc - ÂťNieudana KOREKTA OBRAZUÂŤ
• WybĂłr ĹşrĂłdeł
• EHRI PL

Aktualności

27 listopada 2008
Marta Cobel-Tokarska
O przestrzeni Ĺźydowskich kryjówek

W swoim wystąpieniu autorka zaprezentowała część ustaleń z pracy doktorskiej zatytułowanej „O przestrzeni Ĺźydowskich kryjówek w okupowanej Polsce.” Jest to praca z dziedziny socjologii a jej przedmiotem jest przestrzenny aspekt kryjówek istniejących w czasie II wojny światowej na terenie Polski, wykorzystywanych przez ukrywających się Ĺťydów, w gettach (najczęściej w czasie „akcji wysiedleńczych”) i po „stronie aryjskiej”.

Fizyczna obecność w świecie to coś oczywistego, podstawowe prawo człowieka. Być fizycznie obecnym i być widocznym oznacza mieć zagwarantowane prawo do przestrzeni, swobodę ruchów, moĹźliwość godnego zaspokojenia potrzeb; inaczej mówiąc, funkcjonować w społeczeństwie. Niemcy w czasie II wojny światowej podwaĹźyli ten porządek, tworząc w okupowanych krajach nową rzeczywistość społeczną. Oprócz innych restrykcji stworzyli grupy ludzi, dla których nie było miejsca w tym nowopowstałym świecie. Ludzie, którym odebrano prawo do Ĺźycia musieli się ukrywać, zejść ze swoją obecnością do podziemia. Ĺťydzi ukrywający się w czasie Zagłady znaleĹşli się nagle w przestrzeni ograniczonej pod względem fizycznym, społecznym i symbolicznym. Od tej pory kryjówka, którą wybrali bądĹş do której trafili przypadkiem, stała się ich światem. 

Główną osią analizy jest przestrzeń i człowiek w przestrzeni. Od najmniejszej – przestrzeni szafy czy piwnicy, która mieści się w przestrzeni większej. Przyjmuję, Ĺźe granicami całości tej większej przestrzeni są przedwojenne granice Polski – ziemie okupowane przez Niemców. Materiał Ĺşródłowy rozkłada się nierównomiernie, niektóre miasta (na przykład Warszawa) są opisane w ogromnej ilości tekstów, podczas gdy na temat wydarzeń w innych rejonach Polski Ĺşródła w ogóle nie istnieją,lub jest ich bardzo niewiele. Jednak geograficzny wymiar przestrzeni nie będzie tu najwaĹźniejszy. Nie jest celem opis historyczny sytuacji w poszczególnych regionach kraju, ale reprezentatywność fenomenologiczna przypadków. JeĹźeli chodzi o zakres czasowy obejmujący interesujące zdarzenia, za graniczną przyjęto datę powstania pierwszego getta na ziemiach polskich (w Piotrkowie Trybunalskim), a więc paĹşdziernik 1939 roku. Kolejnym ogranicznikiem jest, odpowiednio dla róĹźnych terenów, koniec okupacji niemieckiej.

Uczestnicy wydarzeń i autorzy analizowanych tekstów to przede wszystkim Ĺťydzi, którzy w jakimkolwiek momencie wojennego Ĺźycia wybrali kryjówkę jako sposób na przetrwanie, niezaleĹźnie od wcześniejszych czy póĹşniejszych losów. Chodzi o osoby, które ukrywały swoje fizyczne istnienie, a nie tylko fakt, Ĺźe są Ĺťydami. Sposób ratunku – ukrycie się czy aryjskie papiery – zmieniał się, zaleĹźnie od warunków zewnętrznych i procesów psychicznych. Decydował o tym przypadek, chwilowe okoliczności, szansa konkretnej pomocy albo psychiczne samopoczucie w danym momencie. Wskutek tego grupa ukrywających się „pod powierzchnią” Ĺťydów jest zróĹźnicowana w sposób trudny do usystematyzowania pod względem rozmaitych kategorii społecznych, takich jak wiek, płeć, warstwa społeczna, stopień asymilacji. Aktorzy, których głos pełni rolę uzupełniającą to miejscowa nieĹźydowska ludność (Polacy, Litwini, Ukraińcy lub – bez precyzowania narodowości – „tutejsi”), Ĺťydzi przebywający wśród nich pod przybraną toĹźsamością.

Celem rozprawy nie jest wyczerpujący opis kryjówek Ĺźydowskich na całym terytorium mieszczącym się w granicach przedwojennej Polski. Autorka, wyznaczywszy sobie przestrzeń jako kluczową kategorię, dąży do prześledzenia społecznych mechanizmów funkcjonujących w opisywanym czasie, a tyczących się zjawiska Ĺźydowskich kryjówek. Celem była teĹź antropologiczna interpretacja kryjówki jako miejsca obdarzonego konkretnym znaczeniem.

Na seminarium referentka zaprezentowała ustalenia zawarte w ostatnie części swojej pracy, która poświęcona jest motywowi domu. Definiowanie kryjówki jako miejsca stałego pobytu przez określony czas skłoniło ją do socjologicznej refleksji na temat domu i jego funkcjonowania. Nie-Ĺťydzi mają swoje domy, a Ĺťydzi tylko kryjówki – czy moĹźna ten stan rzeczy analizować jako kolejny element degradacji ukrywających się Ĺťydów jako ludzi? Pomocne w tym były socjologiczne kategorie wykluczenia, marginalizacji oraz bezdomności. Tekst wystąpienia zotał skonstruowany tak, by na początek krótko objaśnić pojęcie domu w rozumieniu nauk społecznych. W podrozdziale: "Bezdomność – brak domu jako zagroĹźenie bezpieczeństwa i Ĺźycia," przytacza podstawowe pojęcia i definicje związane z kategoriami bezdomności i marginalizacji. Następnie za ich pomocą próbuje opisać sytuację Ĺťydów pozbawionych podczas wojny dachu nad głową (Wojna jako przyczyna bezdomności; Rzeczy i domy w rękach sąsiadów). Nazywa sytuację bezdomności kryzysem, a konsekwencją tego jest rozumienie procesu budowania kryjówki jako radzenia sobie w sytuacji trudnej. Wątek ten rozwija podrozdział trzeci zatytułowany "OdpowiedĹş na kryzys – kryjówka jako dom". Próbuje w nim określić, jaka kryjówka i na ile mogła przejąć funkcje domu. Skupia się teĹź na samym procesie tworzenia kryjówki.

Marta Cobel-Tokarska - absolwentka Szkoły Nauk Społecznch przy IFiS PAN, współpracowniczka Centrum Badań nad Zagładą. W paĹşdzierniku obroniła pracę doktorską z socjologii pt. "Przestrzeń kryjówek Ĺźydowskich w okupowanej Polsce" pisaną pod kierunkiem dr hab. Barbary Engelking. Uczy socjologii w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Drukuj artykuł

Poleć artykuł