Świadkowie Holokaustu
Świadkowie Holokaustu - społeczeństwo polskie na terenach okupowanych wobec zagłady Żydów (1939-1945)
Zagłada Żydów dokonała się na polskiej ziemi i w polskiej obecności. W polskiej historiografii dominuje pogląd, że najczęstszą postawą świadków Zagłady była obojętność. Kwestia ta wymaga jednak pogłębionej refleksji i doprecyzowania. Tradycyjny podział na świadków – sprawców – ofiary nie oddaje złożoności sytuacji w okupowanej Polsce, a w konsekwencji utrudnia zrozumienie dynamiki wydarzeń oraz wzajemnych relacji nie tylko pomiędzy Polakami a Żydami, lecz w obrębie poszczególnych grup.
Podstawowym celem projektu jest dokonanie nowatorskiej, głębokiej i wieloaspektowej analizy doświadczenia zagłady Żydów w kontekście jej znaczenia dla społeczeństwa polskiego. Przyjęte w literaturze przedmiotu kategorie świadków – sprawców – ofiary nie oddają złożoności sytuacji w okupowanej Polsce i utrudniają zrozumienie dynamiki wydarzeń oraz relacji nie tylko pomiędzy Polakami a Żydami, lecz w obrębie poszczególnych grup. Stąd potrzeba pogłębionych i transdycyplinarnych badań, polegających na poszukiwaniu odpowiedzi na szereg kluczowych pytań oraz analizujących postrzeganie Zagłady i postawy oraz działania osób, instytucji i grup społecznych w okupowanej Polsce, zwłaszcza na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Badania te, uwzględniające różne perspektywy i łączące metodologię wielu dyscyplin, pozwolą nie tylko na nowatorskie połączenie perspektywy polskiej i żydowskiej poprzez ukazanie szerszych kontekstów wzajemnych relacji, ale przede wszystkim na redefinicję kategorii „świadka” i przełamanie funkcjonujących w literaturze przedmiotu schematów interpretacyjnych dotyczących tej kategorii.
Badacze korzystali ze źródeł historycznych, ikonograficznych, artefaktów, opracowań, ale przede wszystkim z dokumentów archiwalnych zgromadzonych w zasobach archiwów krajowych i zagranicznych. Analizowane materiały podane zostaną opracowaniu i krytyce źródłowej. Dla uzyskania pełnego i możliwie obiektywnego obrazu badane zapisy zostaną poddane także metodzie falsyfikacji poprzez zestawianie uzyskanych informacji z pochodzącymi z rozmaitych źródeł. W celu kompleksowego opisu interesujących nas zjawisk będziemy korzystać z szeroko pojętej metodologii nauk humanistycznych, wykorzystujących nie tylko kategorii nie tylko historyczne, ale i antropologiczne, etnologiczne, socjologiczne czy psychologiczne.
Projekt badawczy wpisuje się w kontekst trwającej od wielu lat na świecie debaty na temat postaw europejskich społeczeństw w czasie Zagłady. Efektem końcowym grantu będzie nowatorska nie tylko na polskim gruncie publikacja, która stanowić będzie podstawę do ujęć komparatystycznych, ale przede wszystkim będzie łączyć perspektywę polska i żydowską poprzez ukazanie szerszych kontekstów wzajemnych relacji oraz ukazywać specyfikę polskich doświadczeń w okresie okupacji hitlerowskiej w odniesieniu do Zagłady.
Wczesną wiosną 2023 roku ukaże się publikacja podsumowująca projekt pod roboczym tytułem: OTO WIDAĆ I OTO SŁYCHAĆ. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce
Zespół badawczy i tematy:
prof. dr hab. Barbara Engelking /kierownik projektu/ - „Wielu tylko rannych dusiło się żywcem pogrzebani…”. Analiza doświadczenia Żydów, którzy przeżyli masowe egzekucje
dr hab. Roma Sendyka, prof. UJ — Świadek jako bystander, świadek jako witness. Podziały i sojusze kategorii
Piotr Sadzik — „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na prowincji — analiza źródeł oral history
Michał Kowalski — „Chyba Żydów będą brać do Treblinki. Lepiej będzie, gdy zostaniesz w domu”
dr Łukasz Krzyżanowski — „Już się nie da, ponieważ jest pełno ludzi”. Wiejscy świadkowie Zagłady na przykładzie wydarzeń w jednej wsi
Stanisław Boridczenko — „Świadkowie Holokaustu. Społeczeństwo Prużany wobec zagłady Żydów. Studium lokalne. Mieszkańcy Prużany i okolic jako świadkowie Zagłady. Judenstadt Pruzana. Doświadczenie świadkowania Zagłady.”
dr hab. Dariusz Libionka, prof. IFiS PAN — Duchowni katoliccy patrzą na Zagładę. Przypadek bp Józefa Kruszyńskiego
prof. dr hab. Tadeusz Epstein — Ziemianie polscy wobec Zagłady
dr Agnieszka Haska — „Tam było piekło”. Cudzoziemcy jako świadkowie Zagłady
dr Anna Wylegała — Polscy i ukraińscy świadkowie Zagłady na galicyjskiej wsi: rekonstrukcja struktury doświadczenia
Alina Skibińska — „Tych, co wiedzieli o wszystkim, było niewielu”. Opowieści więźniów Treblinki II
dr hab. Luiza Nader, prof. ASP — Wizualne świadectwa (z) Zagłady. [Bernard Henryk?] Fein, Witold Lewinson, Artur Prinz/Arie ben Menachem i Mendel Grosman
prof. dr hab. Jacek Leociak — Rzeczy jako (szczególnego rodzaju) świadkowie Zagłady
Projekt jest realizowany dzięki wspierciu finansowemu:
Praca naukowa finansowana w ramach projektu badawczego w programie OPUS o nr 2017/27/B/HS3/02790 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki w latach 2018-2022
www.holocaustresearch.pl